Czym jest dostępność?
Termin ten w kontekście, w którym będziemy go używali oznacza stworzenie warunków pełnej realizacji praw oraz równości szans dla wszystkich osób, w tym także osób z niepełnosprawnością.
Równość szans jest ideą, na którą zwracam szczególną uwagę. Teoretyczna równość wobec prawa, jaką gwarantuje nam Konstytucja RP oraz Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych sama w sobie nie sprawi, że wszelkie bariery i ograniczenia osób z niepełnosprawnością magicznie znikną. Konieczne są tutaj konkretne działania mające na celu eliminacje różnego rodzaju barier: komunikacyjno-informacyjnych, cyfrowych, świadomościowych oraz architektonicznych.
W skrócie: aby osoby z niepełnosprawnością były w pełni członkami społeczeństwa powinny mieć swobodny, samodzielny i równy dostęp do wszystkich obszarów życia społecznego, w tym także usług publicznych, takich jak mieszkalnictwo.
Dostępność w prawie polskim, a spółdzielnie i wspólnoty mieszkaniowe
Ustawa o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami mówi o konieczności zapewnienia swobodnego dostępu do budynków użyteczności publicznych, zarządzanych przez podmioty publiczne, takie jak jednostki samorządu terytorialnego czy organy administracji zespolonej. Co oznacza dla osób z niepełnosprawnością, iż niestety nie obowiązuje ona spółdzielni i wspólnot mieszkaniowych. [1] www.prawo.pl/samorzad/wspolnoty-mieszkaniowe-a-obowiazek-zapewniania-dostepnosci.
Z drugiej strony w artykule 5 ust. 1 Ustawy Prawa budowlanego jest mowa o „zapewnieniu niezbędnych warunków do korzystania z obiektów użyteczności publicznej i mieszkaniowego budownictwa wielorodzinnego przez osoby z niepełnosprawnościami” oraz o „konieczności zapewnienia minimalnego udziału dostępnych lokali mieszkalnych w ogólnej liczbie lokali w każdym budynku wielorodzinnym” [2] lexlege.pl/prawo-budowlane/art-5/.
Szkoda tylko, że w tym przepisie przez wiele lat nie określono, ile powinno być takich dostępnych dla osób z niepełnosprawnością mieszkań [3] oprawiebudowlanym.pl/2018/08/zmiany-prawie-budowlanym-specustawa-mieszkaniowa.
Niezależnie od wymogów prawa, dla spółdzielni i wspólnot przeszkodą do poprawy dostępności jest brak środków finansowych. Przychody pochodzą z czynszy od mieszkańców, a te są obliczone tak by pokryć bieżące wydatki m.in. media, wywóz śmieci, fundusz remontowy, personel sprzątający. Podnoszenie czynszów rodzi ryzyko trudności w ich opłacaniu przez mieszkańców. Jednak dzięki Programowi Dostępność plus istnieje możliwość pozyskania dodatkowych pieniędzy na poprawę dostępności z Banku Gospodarstwa Krajowego w ramach Funduszu Dostępności. Środki te mogą zostać wykorzystane na dostosowanie lokali mieszkalnych i budynków zamieszkania zbiorowego do potrzeb osób mających ograniczenia w poruszaniu się lub w zakresie percepcji. Dużą zaletą takiej pożyczki jest nie tylko niskie oprocentowanie w wysokości od 0,15%,a także możliwość umorzenia części przyznanej kwoty w wysokości do 40% w przypadku budynku mieszkalnego wielorodzinnego oraz 10% budynku mieszkania zbiorowego [4] www.bgk.pl/programy-i-fundusze/fundusze/fundusz-dostepnosci/pozyczki-z-funduszu-dostepnosci.
Według informacji przekazanej z Działu Komunikacji Zewnętrznej Banku Gospodarstwa Krajowego z kredytu z Funduszu Dostępności od początku jego istnienia skorzystały:
- łącznie 70 wspólnot mieszkaniowych, z czego 9 z województwa lubelskiego, co stanowi 12,8% wszystkich umów kredytowych z BGK zawartych ze wspólnotami w Polsce;
- łącznie 102 spółdzielnie mieszkaniowe, z czego 6 z lubelskiego, stanowiących 5,9% wszystkich umów kredytowych ze spółdzielniami [5] art. 2 ust. 1 ustawy o dostępie do informacji publicznej z dnia 6 września 2001 r. (Dz. U. z 2016 r. poz. 1764).
Z powyższych danych wynika, że bardzo niewiele ogólnej liczby wspólnot i spółdzielni skorzystało z kredytu z Funduszu. Podkreślają to liczby szacunkowe: 111 tys. wspólnot mieszkaniowych ogółem w Polsce oraz łącznie 3,5 tys. spółdzielni mieszkaniowych [6] Spółdzielnia mieszkaniowa a wspólnota mieszkaniowa – podobieństwa i różnice (kb.pl) oraz Statystyka wspólnot – Wspólnota Mieszkaniowa (wspolnota.net.pl).
Dostępność w lokalach mieszkalnych spółdzielni LSM na Osiedlu Piastowskim
Na szczęście nie czekając na prawne zobowiązania, Spółdzielnia LSM zaczęła wdrażać działania mające na celu poprawę dostępności. Efekty są widoczne nawet w oczach osoby niezorientowanej w tematyce. Poniżej pozwolę sobie zaprezentować zgodnie z łańcuchem dostępności – który pokazuje jakby naturalną drogę potencjalnych mieszkańców z niepełnosprawnością. To, że tu i ówdzie występują pewne braki, nie ujmuje bynajmniej dobrze wykonanej roboty przy poprawie dostępności, tym bardziej, że mamy do czynienia ze starszymi blokami, budowanymi według innych standardów.
Wejście
Na zdjęciu po lewej już na pierwszy rzut oka widzimy dostosowane schody pod kątem osób słabowidzących – kontrastowe oznaczenia pierwszego i ostatniego stopnia, wykonane farbą na kostce brukowej. Przy uważniejszym drugim spojrzeniu, możemy uchwycić poręcze po obydwu stronach, które na swoich końcach są wydłużone o 30 cm. Oznacza to spełnienie wymogów dostępności dla schodów o biegu dłuższym niż 50 cm.
Na zdjęciach widzimy dostosowanie architektoniczne dla osób z niepełnosprawnością ruchową, poruszających się na wózkach. Pochylnia jest wyposażona w potrójną poręcz. Oprócz standardowej podwójnej poręczy na wysokościach 75 cm i 90 cm, przeznaczonej dla osób korzystających z pochylni w pozycji siedzącej, nad nią znajduje się kontrastowa żółta poręcz dla osób, które korzystają z pochylni poruszając się pieszo. Ponadto początek i koniec biegu pochylni oznaczony jest kontrastowo i zmienną fakturą, przydatną dla osób gorzej widzących. Warto nadmienić, iż długość tego biegu nie przekracza 900 cm, dzięki czemu korzystanie z pochylni nie wiąże się z nadmiernym wysiłkiem osób poruszających się na wózkach. Do pełni dostępności przydałoby się już tylko 7 cm krawężniki po obydwu stronach pochylni. Można też dodać, że krata wema przepuszcza śnieg, co powoduje mniej problemów z jego zgarnianiem.
Zdjęcie pokazuje, że ulokowano drugi, oznaczony kontrastowo panel na wysokości dostępnej dla osób z niepełnosprawnością ruchu: poruszających się na wózku oraz niskorosłych.
Ciągi komunikacyjne wewnątrz klatki schodowej
Tutaj możemy zauważyć drzwi odpowiedniej szerokości (co najmniej 90 cm), z progiem nie przekraczającym 2 cm wysokości. Co jest ważne dla osób poruszających się na wózkach, dla których wysokie progi utrudniają lub nawet uniemożliwiają przekraczanie drzwi. Warto być świadomym, że już 3 cm przeszkoda wymaga podjęcia olbrzymiego wysiłku, a nie każda osoba jest zdolna go podjąć.
Dzięki konstrukcji drzwi, szklane tafle nie stanowią problemów dla osób słabowidzących, a droga ewakuacyjna jest oznakowana prawidłowo piktogramem, kontrastującym do powierzchni na jakiej się znajduje.
Brakuje możliwości wpuszczenia wycieraczek w odpowiednie wgłębienie, ale myślę, że przy najbliższej okazji zostanie to poprawione. W końcu poprawa dostępności to proces, a nawet Rzym nie od razu zbudowano.
Powyższe zdjęcie przedstawia schody, które zostały oznakowane na pierwszym i ostatnim stopniu. Ponieważ zbudowane prawdopodobnie w latach 70. materiały wykończeniowe nie mają właściwości antypoślizgowych. Ponadto zaletą jest poręcz po prawej stronie, a także stosunkowo spora szerokość biegu schodów, powyżej 120 cm. Na pewno mogą docenić ten fakt osoby starsze lub osłabione chorobami przewlekłymi, w sytuacji, w której nie będą mogły skorzystać z windy.
W budynku istnieje możliwość ominięcia schodów windą, której kontrastowo oznaczone drzwi otwierają się automatycznie. Dodatkowo panel sterowania dźwigu osobowego jest ulokowany w zasięgu rąk osoby w pozycji siedzącej.
Rozmowa z Prezesem Spółdzielni LSM: Andrzejem Mazurkiem
Jak wyglądało pierwsze zetkniecie z tematyką niepełnosprawności?
Tematyka niepełnosprawności jest ważnym obszarem działalności Lubelskiej Spółdzielni Mieszkaniowej od początku jej działalności (25 kwietnia 1957 r). Od rozpoczęcia budowy pierwszych siedmiu budynków z 150 mieszkaniami (13 czerwca 1958 – przekazanie kluczy mieszkańcom 20 grudnia 1959 roku) zarówno na etapie projektowania, przez wykonanie oraz nadzorowanie eksploatacji i konserwację budynków, potrzeby mieszkańców – w tym osób z niepełnosprawnościami – były, są i będą ważne.
Wynika to także z uregulowań Prawa Spółdzielczego, ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych oraz Statutu Lubelskiej Spółdzielni Mieszkaniowej. Zgodnie z zapisami § 4 Statutu Spółdzielni „Przedmiotem i celem Spółdzielni jest zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych członków i ich rodzin oraz potrzeb gospodarczych i kulturalnych, wynikających z zamieszkiwania w spółdzielczym osiedlu lub budynku.“
Zgodnie z obowiązującym Statutem Spółdzielni wiodącą rolę w zakresie pomocy osobom z niepełnosprawnościami pełnią: Zarząd Spółdzielni oraz Rada Nadzorcza.
Kiedy zaczęliście pierwsze działania na rzecz poprawy dostępności?
Jak podaliśmy w odpowiedzi na poprzednie pytanie – działania na rzecz poprawy dostępności nie są dla Spółdzielni nowym obszarem działalności. Zmiany w obowiązujących przepisach prawa – w tym wprowadzone w Ustawie z dnia 19 lipca 2019 roku o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami (Dz.U. z 2019 r. poz. 1696) nałożyły na spółdzielnie mieszkaniowe nowe wymagania w tym zakresie. W przywołanej wyżej ustawie wprowadzono – jako obowiązujące – Standardy Dostępności. We wprowadzonych Standardach sprecyzowano szczegółowe wymagania, zapewniające likwidację barier w dostępie do budynków osobom niepełnosprawnym a także ułatwienia w samodzielnym poruszaniu się tych osób w budynkach. Ze względu na stopień utrudnień w korzystaniu z urządzeń w budynku duż nacisk położono na dźwigi osobowe, ich wyposażenie i oznaczenie w budynkach. Po wejściu w życie od 6 września 2021 roku zapisów art. 4 ust 3. Ustawy z dnia 19 lipca 2019 roku o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami (Dz.U z 2019 r. poz. 1696) każdy obywatel będzie mógł poinformować podmiot publiczny o braku dostępności do budynku w wymiarze architektonicznym i informacyjno-komunikacyjnym (opisanych w art. 6). Osoby ze szczególnymi potrzebami lub ich przedstawiciele ustawowi będą mogli także złożyć wnioski i skargi, o których mowa w rozdziale 4 ustawy. Jeśli osoba ze szczególnymi potrzebami w budynku potrzebuje dostępności, aby załatwić swoją sprawę urzędową w danym podmiocie publicznym lub skorzystać z jego usług, będzie mogła złożyć wniosek o zapewnienie dostępności. Natomiast jeśli – pomimo wniesienia wniosku – podmiot publiczny nie zapewni dostępności w przeciągu 14 dni i nie poinformuje, że potrzebuje na to więcej czasu lub podmiot publiczny poinformuje, że potrzebuje więcej czasu, ale nie zapewni dostępności (ma maksymalnie 2 miesiące na zapewnienie dostępności) albo podmiot publiczny odmówi zapewnienia dostępności (nawet jeśli zapewni dostęp alternatywny) obywatel będzie mógł złożyć skargę na brak dostępności do Prezesa Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON).
Za zadaniami tymi nie przekazano podmiotom odpowiedzialnym wystarczających środków finansowych na ich realizację.
Dla wdrożenia opisanych wyżej zmian przepisów prawa Zarząd Spółdzielni podjął decyzję i zrealizował prace w zakresie dostosowania dziewięciu budynków w Osiedlu Piastowskim
w Lublinie do potrzeb osób z niepełnosprawnościami, osób starszych i matek z dziećmi. Na ten cel Spółdzielnia uzyskała pożyczkę z Banku Gospodarstwa Krajowego (62,0 % wartości nakładów), dotację z PFRON ( 4,2 % wartości nakładów). Dla sfinansowania przedsięwzięcia konieczne było wykorzystanie kredytu kupieckiego od dostawcy wind osobowych oraz środków własnych Spółdzielni, które pokryły 33,8 % wartości nakładów.
Potrzeby finansowe w zakresie dostosowania pozostałych budynków Spółdzielni znacznie przekraczają jej możliwości finansowe. A potrzeby te są bardzo duże i pilne. Członkami
i mieszkańcami budynków w Spółdzielni są w większości osoby starsze i wymagające wsparcia. W budynkach Spółdzielni w Osiedlu Piastowskim w Lublinie, objętych programem działań dostosowawczych: 32% to osoby powyżej 60 roku życia, 17% to rodzice z dziećmi do 6 lat a 12,8% to osoby z orzeczeniami o niepełnosprawności. Bez zmiany systemu finansowania zadania w zakresie zapewnienia dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami, wprowadzone wymienioną wyżej ustawą – będą realizowane w Spółdzielni przez kilkadziesiąt lat.
Jak zamierzacie zadbać o dostępność w najbliższej przyszłości? Przy okazji nowych remontów i budowy nowych budynków?
W planach inwestycyjnych Spółdzielnia nie zakłada budowy nowych wielorodzinnych budynków mieszkalnych. Ze względu na długi okres użytkowania budynków Spółdzielni środki zgromadzone na Funduszu Remontowym nie mogą być wykorzystywane na realizację zadań, nałożonych na Spółdzielnię w Ustawie z dnia 19 lipca 2019 roku o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami (Dz.U z 2019 r. poz. 1696). Bez remontu obiektów zbudowanych i użytkowanych w Spółdzielni od lat 60-tych i 70-tych ubiegłego stulecia, nie będziemy w stanie zapewnić mieszkańcom bezpieczeństwa i warunków bezpiecznego użytkowania mieszkań. Poza remontami i konserwacją konstrukcji budynków olbrzymie potrzeby dotyczą wymiany instalacji gazowej i centralnego ogrzewania i termomodernizacji.
Czy mieszkańcy dostrzegają zmiany w poprawie dostępności?
Tak – bardzo pozytywne są postrzegane zmiany w zakresie instalacji wind w budynkach, które ich nie posiadały. Pozytywny jest odbiór mieszkańców wykonanych podjazdów do budynków, które zapewniają samodzielny wjazd i wyjazd z budynków osobom poruszającym się na wózkach inwalidzkich. Bardzo pozytywne są opinie matek, przewożących po tych podjazdach dzieci w wózkach. W zakresie oznaczenia wejść do budynku oraz oznaczenia komunikacji wewnątrz budynków (kontrastowe oznaczanie schodów, wind oraz pasy ostrzegawcze przed przeszkodami, zapewniające możliwość samodzielnego poruszania się osobom z niepełnosprawnością wzroku) opinie są zróżnicowane.
Opinia eksperta ds. dostępności Zygmunta Klimczuka
Ważnym elementem współpracy z Lubelską Spółdzielnią Mieszkaniową LSM był długotrwały proces i uczestnictwo doradcy, zaczynający się od audytu dostępności poprzez spotkania z pracownikami spółdzielni z działów inwestycyjnych, którzy zapoznawali się z audytem i z podstawami prawnymi i standardami, które obowiązywały przy tworzeniu tego projektu. Następnym etapem był etap wykonawstwa i uczestniczenia w ciągłym kontakcie z wykonawcą, w trakcie trwania prac. Podczas procesu inwestycyjnego, takim również ważnym etapem było pokazywanie dobrych praktyk wykonawcy i czuwanie nad prawidłowym wykonaniem przez wykonawcę. Dlatego też proces ten skończył się powodzeniem, ponieważ Spółdzielnia Mieszkaniowa LSM wraz z wykonawcą oraz pracownikami działu inwestycyjnego chętnie współpracowała, słuchali uwag doradców do spraw dostępności i przyjmowali te standardy, które są zawarte w załączniku numer 2 polityki spójności, dotyczące dostępności. Najważniejszym elementem było wypracowanie konsensusu, co do tego, że te standardy muszą być wdrożone.
Podsumowanie
Proces zapewnienia dostępności w lokalach mieszkalnych wymaga jeszcze podjęcia wielu działań oraz znacznych nakładów finansowych. Niemniej jednak wykonano już krok w dobrym kierunku w Spółdzielni LSM, czego dowodem są zmiany widoczne gołym okiem na Osiedlu Piastowskim. Ponadto z deklaracji Prezesa Zarządu Andrzeja Mazurka, wynika iż, istnieje świadomość potrzeb w zakresie dostępności osób ze szczególnymi potrzebami oraz konieczności podjęcia kolejnych działań. Wydaje się to dobrym prognostykiem, że już nie tylko nowe osiedla są coraz częściej dostosowane, ale też starsze. Również dobrze, ze sami mieszkańcy, często osoby starsze zaczynają dostrzegać dokonane zmiany, chociażby w przypadku wind.
Pozostaje nadzieja, że inne spółdzielnie i wspólnoty pójdą za dobrym przykładem, rozpoczynając potrzebne zmiany w obszarach dostępności pod kątem osób ze szczególnymi potrzebami, w tym także osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności.
[1] www.prawo.pl/samorzad/wspolnoty-mieszkaniowe-a-obowiazek-zapewniania-dostepnosci,514920.html z dnia 29.11.2022 r.
[2] lexlege.pl/prawo-budowlane/art-5/ z dnia 29.11.2022 r.
[3] oprawiebudowlanym.pl/2018/08/zmiany-prawie-budowlanym-specustawa-mieszkaniowa.html z dnia 29.11.2022 r.
[4] www.bgk.pl/programy-i-fundusze/fundusze/fundusz-dostepnosci/pozyczki-z-funduszu-dostepnosci/#c16697 z dnia 29.11.2022 r.
[5] Dane na dzień 18.01.2023 r. uzyskane na podstawie art. 2 ust. 1 ustawy o dostępie do informacji publicznej z dnia 6 września 2001 r. (Dz. U. z 2016 r. poz. 1764)
[6] Dane pochodzą z stron: Spółdzielnia mieszkaniowa a wspólnota mieszkaniowa – podobieństwa i różnice (kb.pl) oraz Statystyka wspólnot – Wspólnota Mieszkaniowa (wspolnota.net.pl) stan na dzień 02.02.2023 r.
Łukasz Lewicki