Język pełni funkcję integrującą we wszystkich społeczeństwach, umożliwiając im wymianę myśli, idei, emocji i informacji. Dzięki językowi jest możliwa współpraca międzyludzka, budowanie relacji czy przekazywanie wiedzy i tradycji z pokolenia na pokolenie wraz z tworzeniem i dzieleniem się swoją kulturą i tożsamością.
Polski Język Migowy jest dla społeczności osób Głuchych w Polsce ich wewnętrznym spoiwem oraz narzędziem do komunikacji. Jednocześnie w relacji do języka polskiego mówionego jest językiem obcym – co powoduje, że w sytuacji, kiedy językiem urzędowym w Polsce jest język polski, G/głusi są odcięci od informacji w podobnym stopniu co cudzoziemcy.
Tłumacze PJM budują mosty porozumienia pomiędzy osobami Głuchymi i słyszącymi umożliwiając im pełne i swobodne uczestnictwo w życiu społecznym, edukacji, dostępie do informacji i usług, eliminując bariery komunikacyjne i zapewniając bardziej równe szanse.
Prawo i teoria
W teorii osoby Głuche mają prawo do tłumaczy języka migowego w sprawach urzędowych, w tym edukacyjnych. Gwarantują to odpowiednie przepisy prawne.
Po pierwsze: Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych, która potwierdza prawa osób niepełnosprawnych do dostępu do wszystkich obszarów życia społecznego, w tym do usług administracji publicznej i edukacji. Artykuł 9 ust. 2 e) Konwencji stanowi o „zapewnieniu różnych form pomocy i pośrednictwa ze strony innych osób lub zwierząt, w tym przewodników, lektorów i profesjonalnych tłumaczy języka migowego, w celu ułatwienia dostępu do ogólnodostępnych budynków i innych obiektów publicznych”. Warto pamiętać, iż mimo ogólnego brzmienia przepisów Konwencji, jest ona przyjęta Ustawą, a więc z prawnego punktu widzenia obowiązuje.[1]
Przed Konwencją pojawiła się Ustawa o języku migowym i innych środkach komunikowania się z dnia 19 sierpnia 2011 r., która nakłada na podmioty publiczne obowiązek zapewnienia dostępu do tłumacza PJM – przewodnika.
Mówi o tym art. 11. pt. „Dostęp do świadczenia usług tłumacza PJM, SJM i SKOGN”:
„1. Organ administracji publicznej zapewnia, na zasadach określonych w art. 12, dostęp do świadczenia usług tłumacza PJM, SJM i SKOGN, zwanych dalej „świadczeniem”.
2. Świadczenie może być realizowane również przez pracownika organu administracji publicznej posługującego się PJM lub SJM lub z wykorzystaniem środków wspierających komunikowanie się.
3. Świadczenie jest bezpłatne dla osoby uprawnionej, będącej osobą niepełnosprawną w rozumieniu ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2021 r. poz. 573 i 1981 oraz z 2022 r. poz. 558, 1700 i 1812).”
O zapewnieniu tłumacza, choć nie wprost można także wnioskować z Prawa Oświatowego z dnia 14 grudnia 2016 r., w szczególności z art. 44zzu: Ten artykuł wprowadza obowiązek dostosowania warunków i form przeprowadzania egzaminu ósmoklasisty i egzaminu maturalnego do potrzeb edukacyjnych i możliwości psychofizycznych uczniów. Szczegółowe sposoby dostosowania określa rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki, które zawiera konkretne wytyczne dotyczące dostosowań dla uczniów z różnymi rodzajami niepełnosprawności, w tym możliwość zapewnienia tłumacza PJM podczas egzaminu. Określają one procedury składania wniosków i warunki, jakie muszą być spełnione.
Z kolei art. 167 ust. 2 stanowi, że uczelnia zapewnia osobom z niepełnosprawnościami warunki studiowania i uczestniczenia w badaniach naukowych na równi z innymi studentami i uczestnikami badań. To obejmuje dostosowanie form kształcenia i oceniania, w tym egzaminów. Zatem w zasadzie, gdy uczelnia organizuje egzaminy na rezydenta Rzeczpospolitej Polskiej dla osób Głuchych, pochodzących z innego kraju, powinna podczas nich zapewnić dostęp do tłumacza języka migowego.
Jak zazwyczaj wygląda procedura wnioskowania o zapewnienie tłumacza Polskiego Języka Migowego w instytucjach publicznych?
Osoba Głucha, która ma taką potrzebę podczas komisji, egzaminu lub innych sytuacji, powinna złożyć stosowny wniosek (zazwyczaj w formie pisemnej) do instytucji organizującej dane wydarzenie (np. szkoły, uczelni, urzędu) z odpowiednim wyprzedzeniem, aby ta instytucja miała czas na zorganizowanie tłumacza. Terminy składania wniosków mogą być określone w wewnętrznych procedurach i regulaminach danej instytucji. Zazwyczaj osoby uprawnione posiadają orzeczenie o niepełnosprawności potwierdzające ich status jako osoby Głuchej. Na tej podstawie koszty tłumaczenia PJM w sytuacjach urzędowych i edukacyjnych powinny być pokrywane przez instytucję organizującą daną komisję lub egzamin.
Odmowa zapewnienia tłumacza może nastąpić jedynie w wyjątkowych, ściśle określonych sytuacjach (np. brak możliwości zorganizowania tłumacza w danym terminie pomimo dołożenia należytej staranności). Jednak w takim przypadku instytucja jest zobowiązana do zaproponowania alternatywnych rozwiązań lub przełożenia terminu.
Analizując przepisy prawne, w tym te wymienione powyżej, można wywnioskować, że osoby G/głuche mają prawo dostępu do tłumacza języka migowego, a instytucje publiczne mają obowiązek zapewnienia takiego tłumacza, a nawet pokrycia jego kosztów. Przepisy prawa do tego znajdują się w rożnych aktach prawnych i w rożnych ustawach, a ich ogólne brzmienie w niektórych przypadkach może powodować, że instytucje publiczne mogą czuć się zwolnione z konieczności zapewnienia tłumacza języka migowego, usprawiedliwiając się rozmaitymi okolicznościami lub zrzucając ten problem na osobę G/głuchą.
Rzeczywistość
Praktyka pokazuje, że osoby z niepełnosprawnością słuchu często nie otrzymują wystarczającego wsparcia. Znane mi są przypadki, gdy osoby G/głuche napotykały trudności u lekarzy, na komisji orzekających o niepełnosprawności, a także podczas egzaminu na rezydenta RP, do którego osoba Głucha z Ukrainy znająca biegle Polski Język Migowy próbuje podejść.
I ten ostatni przypadek chciałbym omówić jako przykład.
Cudzoziemiec Głuchy, mieszkający w Polsce ponad dekadę, stara się o pobyt długoterminowy. W tym celu musi zdać egzamin na rezydenta RP z języka polskiego jako obcego. Problemem dla tej osoby jest to, że z powodu swojej niepełnosprawności słuchu na co dzień funkcjonuje w środowisku Głuchych i biegle posługuje się Polskim Językiem Migowym. Podobnie jak większość osób Głuchych urodzonych w Polsce, nie zna dobrze języka polskiego pisanego, a tym bardziej jego gramatyki, która bardzo się różni od zasad gramatycznych polskiego języka migowego. Mimo to, niezrażony trudnościami, zapisał się na egzamin.
Schody zaczęły się, gdy komisja egzaminacyjna odmówiła uwzględnienia wniosku zainteresowanego o zapewnienie tłumacza języka migowego podczas egzaminu oraz rezygnacji z części ustnej i rozumienia ze słuchu. Zamiast tego, zaproponowała inne udogodnienia, takie jak korzystanie ze słuchawek dostosowanych do wady słuchu.
Zainteresowany, z pomocą tłumaczki, złożył podanie z wyjaśnieniem, że takie udogodnienia nie są dla niego odpowiednie, bo nie słyszy w ogóle i nie porozumiewa się werbalnie. Niestety, komisja pozostała „głucha” na te argumenty, powołując się na kwestie zapisów w orzeczeniu o niepełnosprawności. Inna rzecz, że sprawę skomplikował zespół do spraw orzekania do niepełnoprawności, który przyznając stopień znaczny z powodu stanu zdrowia, jednocześnie usuwając symbol 03-L, przez co niedosłuch trzeba udowadniać dodatkowymi badaniami słuchu (a odwołanie od decyzji nić nie dało).
Wobec zaistniałych okoliczności, musiał zrezygnować z podejścia do egzaminu.
Wydaje się, że decydenci w Polsce powinni brać przykład z Wielkiej Brytanii, gdzie osoby Głuche, w tym z Polski przystępują do egzaminu na Rezydenta, znając Brytyjski Język Migowy. Egzamin na rezydenta (Specialty Training) w UK dla osoby Głuchej jest objęty przepisami dotyczącymi dostępności i „uzasadnionych udogodnień” (reasonable adjustments) wynikającymi z brytyjskiego prawa, w tym z Equality Act 2010 oraz Accessible Information Standard. Celem jest zapewnienie, że osoby z niepełnosprawnościami, w tym osoby Głuche, mają taki sam dostęp do informacji i wsparcia komunikacyjnego, jak osoby słyszące.
Ktoś może mi zarzucić, że jest to przypadek jednostkowy i jako taki nie pokazuje rzeczywistości…
Niestety rzeczywistość tak wygląda. O ile przypadek osoby głuchej starającej się o podejście na egzamin na rezydenta wydaje się pionierskim (ja nie słyszałem wcześniej o innych takich, co nie znaczy, że ich nie było). A w innych obszarach też nie jest lepiej., choćby podczas wizyt u lekarza.
O podobnych przypadkach w służbie zdrowia, na komisjach ZUS, w sądach czy w MOPR można napisać osobne artykuły…i pewnie to zrobię.
Podsumowanie
Mimo, iż instytucje publiczne Polsce, w tym komisje egzaminacyjne, są zobowiązane do przestrzegania standardów dostępności, to w praktyce wiele obszarów pozostaje niedostępnych dla osób z niepełnosprawnościami, w tym osób Głuchych. Mimo, istniejących, wydawałoby się silnych podstaw prawnych, brakuje praktycznych rozwiązań oraz elastycznego podejścia. Poszczególne ośrodki organizacje egzaminy powołują się na odgórne wytyczne, które utrudniają im spełnienie wniosków o zapewnienie dostępności. Powoduje, to ze nawet osoby słyszące pomagające osobom Głuchym w kontakcie z tymi organizacjami i złożenie stosownych wniosków, mogą się pogubić w gąszczu zależności i procedur.
Niemniej jednak, należy korzystać z opisanej w artykułach 29-34 w Ustawie o zapewnieniu dostępności ze szczególnymi potrzebami – procedury skargowej, poprzedzonej oczywiście wnioskiem o zapewnienie dostępności.
Wydaje się być to jedyna droga do wpłynięcia na decydentów, by zapewnili dostępne egzaminy, z procedurami bardziej przyjaznymi dla osób Głuchych. Także asertywność połączona z pro-aktywnym podejściem wydaje się być kluczem do realizacji swoich praw – czyli po prostu samorzecznictwo.
[1] Informacja uzupełniająca: Art. 87. Konstytucji RP – 1. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia. Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych obowiązuje zarówno jako ustawa jak i umowa międzynarodowa.
Tekst: Łukasz Lewicki
Grafika: pch.vector
Materiał powstał w ramach projektu „Wzmacniamy aktywność”
realizowanego w okresie 01.01.2025 r. – 29.02.2028 r.
przez Lubelskie Forum Organizacji Osób Niepełnosprawnych – Sejmik Wojewódzki
Zadanie publiczne jest dofinansowane ze środków PFRON
UWAGA: Pobieranie, kopiowanie i jakiekolwiek inne wykorzystanie treści dostępnych w powyższym materiale wymaga pisemnej zgody LFOON – SW będącego właścicielem serwisu www.niepelnosprawnilublin.pl.