Na ustawę o usłudze asystencji osobistej z niecierpliwością oczekują osoby z niepełnosprawnościami oraz całe środowisko osób i organizacji zainteresowanych problematyką. Projekt ustawy przygotowany przez Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej (MRPiPS) jest gotowy do przyjęcia przez Sejm. Czy jednak tak się stanie, a jeśli tak to jaki będzie kształt rozwiązań wprowadzanych ustawą?
Jak ważna dla osób potrzebujących wsparcia w codziennym życiu jest usługa asystencji, wskazują same osoby z niepełnosprawnościami, ich opiekunowie czy eksperci zajmujący się polityką społeczną. Asystencja osobista to usługa polegająca na wsparciu osoby z niepełnosprawnością w wykonywaniu codziennych czynności, których osoba nie może wykonać samodzielnie, np. ubieranie się, czynności pielęgnacyjne, wyjście z domu, przemieszczanie się po okolicy, podawanie leków, robienie zakupów, wykonywanie pracy zawodowej. Cel jest taki, aby dzięki asystentowi, osoby z niepełnosprawnościami, szczególnie te, które wymagają wsparcia 24h na dobę, miały szansę na niezależne życie.
Kolejne rządy analizowały skutki finansowe podobnego typu rozwiązań dla budżetu państwa. Wnioski końcowe były bardzo podobne – jest to forma wsparcia zbyt droga i na nią nas nie stać. Osoby odpowiadające za politykę Państwa wobec osób z niepełnosprawnościami twierdziły, że prostsze będzie wprowadzenie kolejnych dodatków do rent czy świadczeń z pomocy społecznej. Długotrwałe protesty osób z niepełnosprawnościami i ich rodzin, które miały swoje apogeum w 2016 roku, przyniosły taki skutek, że decydenci nie mogli już zbagatelizować sytuacji ekonomicznej tych osób. W argumentacji strajkujących pojawiały się również hasła związane z domaganiem się respektowania ratyfikowanej przez Polskę Konwencji o Prawach Osób Niepełnosprawnych, równych praw, szacunku i wsparcia w codziennym życiu. Odwołania do Konwencji były z jednej strony wynikiem determinacji i bezradności protestujących, ale z drugiej strony okazały się skutecznym argumentem wobec rządzących.
W efekcie, w 2018 roku utworzono fundusz mający na celu wsparcie osób z niepełnosprawnościami pod nazwą Fundusz Solidarnościowy. Fundusz jest finansowany z dwóch źródeł: pierwsze to część obowiązkowej składki wpłacanej na Fundusz Pracy a drugie to tzw. danina solidarnościowa (osoby fizyczne osiągające dochody powyżej 1 miliona złotych rocznie, odprowadzają 4% nadwyżki od dochodu ponad ten próg). Fundusz Solidarnościowy stał się źródłem sfinansowania nowych rozwiązań, o które zabiegano od wielu lat. Środowisko osób z niepełnosprawnościami zgłaszało potrzeby odpoczynku, wytchnienia od zajmowania się swoimi najbliższymi, wsparcia samych osób z niepełnosprawnościami w codziennym funkcjonowaniu (niewystarczający zakres usług opiekuńczych). W dyskursie publicznym podnoszono też argumenty wynikające z troski o dalsze losy dzieci z niepełnoprawnościami w sytuacji fizycznej niemożliwości zajmowania się nimi przez rodziców przy jednoczesnym braku akceptacji dla umieszczania swych najbliższych w domach pomocy społecznej.
Postulaty środowiska osób z niepełnosprawnościami zostały w dużej części uwzględnione w przygotowanych i wdrożonych programach skierowanych do samorządów w 2019 roku. Były to programy: „Asystent osobisty osoby niepełnosprawnej”, „Opieka wytchnieniowa” i „Centra opiekuńczo-mieszkalne”. W kolejnych latach programy usługi asystencji i opieki wytchnieniowej zostały skierowane również do organizacji pozarządowych. Finansowanie asystencji jest możliwe w ramach zadań zlecanych organizacjom pozarządowym przez Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych a dodatkowo w nowej perspektywie unijnej zabezpieczono również środki finansowe na realizację usługi asystenckiej. Obecnie, dostęp do tych usług jest jednak uzależniony od zakresu programów regionalnych, przewidzianej alokacji, zainteresowania projektodawców, co powoduje, że osoby z niepełnosprawnościami w różnych regionach kraju mają nierówny dostęp do tej formy wsparcia a przede wszystkim nie ma gwarancji ciągłości i powszechności tego wsparcia.
Prace nad modelem usługi asystencji trwały w Biurze Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych już od 2020 roku. Wraz z partnerami społecznymi wypracowano standard asystencji osobistej, zgodny z Konwencją ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami. Standard został przetestowany w praktyce wobec osób ze wszystkimi rodzajami niepełnosprawności, w różnym wieku i z różnymi potrzebami wsparcia. Dostrzegając potrzebę materialnej pomocy na rzecz osób z niepełnosprawnościami i ich rodzin, jeszcze w trakcie kadencji poprzedniego rządu, opracowano projekt ustawy o świadczeniu wspierającym dla osób wymagających pomocy w codziennym funkcjonowaniu. Ustawa została uchwalona przez sejm poprzedniej kadencji latem 2023 roku a weszła w życie z początkiem 2024 roku. Świadczenie finansowe oparte jest na nowym narzędziu tzw. kwestionariuszu samooceny trudności w zakresie wykonywania czynności związanych z funkcjonowaniem. Przysługuje osobie z niepełnosprawnościami w wieku od ukończenia 18 roku życia posiadającej decyzję ustalającą poziom potrzeby wsparcia, w której potrzebę wsparcia określono od progu 70 do 100 punktów. Zgodnie z ustawą o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, potrzeba wsparcia to stan, w którym osoba z niepełnosprawnością ma trudności lub nie jest w stanie samodzielnie wykonywać pewnych czynności związanych z codziennym funkcjonowaniem. Przy ustalaniu potrzeby wsparcia, bierze się pod uwagę wiek osoby, rodzaj niepełnosprawności, zdolność osoby do samodzielnego wykonywania określonych czynności, rodzaj wymaganego wsparcia, czas niezbędny do wykonania czynności czy konieczność wsparcia przez inną osobę lub technologię wspomagającą.
W założeniu, świadczenie wspierające miało umożliwić osobom z niepełnosprawnościami również zatrudnienie asystenta do pomocy w wykonywaniu codziennych czynności, aktywności społecznych czy zawodowych. Nie ma aktualnie danych co do tego w jakim zakresie środki finansowe są na ten cel faktycznie wykorzystywane. Świadczenie trafiło w roku 2024 do 78,8 tys. osób. W całym 2024 roku na jego wypłatę przeznaczono 2,68 mld złotych i mogły je otrzymać tylko osoby, którym przyznano w decyzji najwyższą punktację (od 87 do 100 punktów). Dla porównania, wg. Ministerstwa Rodziny w Polsce, mamy około 1,2 mln osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności.
Wracając do asystencji… Dostrzegając potrzebę ustawowego uregulowania usługi asystencji, kancelaria Prezydenta RP w 2021 roku podjęła się przygotowania projektu ustawy o asystencji. Projekt ustawy był prezentowany w Sejmie w marcu bieżącego roku. Projekt prezydencki zakładał skierowanie usługi do osób pełnoletnich, z możliwością skorzystania od 40 do 200 godzin wsparcia miesięcznie, co dawało pewną elastyczność dopasowaną do potrzeb osób z niepełnosprawnościami. Projekt zawierał również kompleksową regulację dotyczącą warunków nabywania prawa do usługi asystencji osobistej, zasady przyznawania oraz realizacji tej usługi. Określał także zakres właściwości poszczególnych organów Państwa w procesie oferowania usługi asystencji. Samorząd, w projekcie ustawy, mógł elastycznie wybierać partnerów do realizacji tego zadania. Prezydent proponował, aby formą finansowania była dotacja celowa z budżetu państwa, co w ocenie autorów projektu ustawy, gwarantowało stabilność finansowania tej usługi i winno być zaletą tego projektu z perspektywy samorządu i samych beneficjentów.
Projekt prezydencki nie uzyskał akceptacji Sejmu. Jeszcze przed tegoroczną decyzją Sejmu – po zapoznaniu się z założeniami „ustawy prezydenckiej” – Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej podjęło się opracowania własnego projektu ustawy, w oparciu o wypracowane we wcześniej realizowanych projektach systemowych, standardy usługi asystencji. Przede wszystkim, projekt rządowy jest skierowany do osób między 13 a 65 rokiem życia, co oznacza wyłączenie dzieci poniżej 13 lat i seniorów powyżej 65 lat. Można tłumaczyć to obowiązkiem szkolnym dzieci i obowiązkiem po stronie szkół dotyczącym zapewnienia opiekunów w klasie. W przypadku seniorów, usługami opiekuńczymi dla osób starszych, które są przewidziane w przepisach. Krytycy twierdzą, że przy takim zapisie mamy jednak nierówny dostęp do usługi tj. wykluczenie dzieci i seniorów. Te grupy niepełnosprawnych będą zdane na dalsze błądzenie po meandrach przepisów i poszukiwanie pomocy w ramach różnych instytucji i organizacji. Ministerstwo, odpowiadając na głosy krytyki, zapewnia, iż seniorzy będą mogli nadal korzystać z programów usługi asystencji finansowanych z Funduszu Solidarnościowego. Dodatkowo wskazuje, że do osób powyżej 65 roku życia kierowane są dedykowane programy wsparcia, np. Program „Opieka 75+”, jak i procedowany aktualnie na poziomie rządu bon senioralny, który ma docelowo objąć również osoby w wieku 66-75 lat. Koniec końców, Pełnomocnik Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych jako główny autor projektu rządowego – podtrzymuje swoje stanowisko, aby nie adresować usługi asystencji w ramach ustawy do tych grup wiekowych.
Rządowy projekt ustawy o asystencji osobistej jest obecnie na etapie oceny przez Komitet Stały Rady Ministrów. Co do zakresu wsparcia, zawiera założenie, że usługi wsparcia asystenta dla osoby z niepełnosprawnością będą przyznawane na kilka lat, gwarantuje realizację ustawy w każdym powiecie i swobodę wyboru przez osobę z niepełnosprawnością podmiotu świadczącego dla niej usługę asystencji, czy nawet wyboru samego asystenta. Przyznanie usługi asystenckiej niestety nie będzie jednak proste i szybkie. Projekt zakłada, iż ustalanie prawa do asystencji osobistej odbywać się będzie w efekcie złożenia wniosku do wojewódzkiego zespołu ds. orzekania o niepełnosprawności. Podstawą do oceny potrzeb osoby z niepełnosprawnością w zakresie uzyskania prawa asystencji osobistej ma być formularz samooceny potrzeb, wywiad w miejscu zamieszkania osoby, obserwacja. Trudno sobie wyobrazić, że przyznanie tej usługi będzie kwestią priorytetową dla wojewódzkich zespołów orzekania o niepełnosprawności. Jak wiemy od 2024 roku, organy te są nie tylko organem odwoławczym od decyzji powiatowych zespołów, ale również zajmują się rozpatrywaniem wniosków o przyznanie świadczenia wspierającego. Dla przykładu, zespoły aktualnie rozpatrują wnioski dot. świadczenia wspierającego z co najmniej kilku miesięcznym opóźnieniem. Z ich strony płyną głosy, iż brakuje im m.in. kadry specjalistycznej. Kadry, która bardzo często musi dokonywać oceny przyznania świadczenia w miejscu zamieszkania osoby z niepełnosprawnością, co też wpływa na wydłużenie czasu na wydanie decyzji.
Usługę asystencji ma oferować samorząd szczebla powiatowego i organizacje pozarządowe. Organizacje pozarządowe będą podlegały certyfikacji obejmującej ich potencjał, organizację świadczenia usługi oraz zapewnienie bezpieczeństwa realizacji asystencji. Nadzór nad realizacją usługi będą mieli wojewodowie i Pełnomocnik Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych. Osoba z niepełnosprawnością będzie mogła zdecydować, czy usługę ma dla niej świadczyć asystent, którego sama wybierze z grona znanych mu osób, czy ktoś skierowany przez organizację pozarządową czy może osoba wykonująca zadania w ramach systemu zorganizowanego przez powiat.
Projekt ustawy przewiduje wprowadzenie systemu wymagań dla asystentów obejmującego odpowiednie szkolenia i weryfikację posiadania odpowiednich kwalifikacji i kompetencji. Przewiduje, że zarówno powiaty, organizacje pozarządowe jak i osoby samozarządzające asystencją osobistą będą rozliczane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych, na bazie informacji przekazywanych i zatwierdzanych w systemie informatycznym. Opracowanie szczegółowych procedur wynikających z zapisów projektów, wskazanie kompetencji organów odpowiedzialnych za wdrożenie usługi, przygotowanie odpowiednich rozporządzeń do ustawy, wydaje się procesem co najmniej kilku miesięcznym, po przyjęciu ustawy przez Sejm i podpisaniu przez Prezydenta. Założenie wejścia w życie tej ustawy jeszcze w 2026 roku, wydaje się zatem mało realne. Politycy strony rządowej składają jednak optymistyczne zapowiedzi, iż możliwe będzie składanie wniosków o asystencję już od 5 maja 2026 r., a same usługi mają ruszyć już we wrześniu 2026 roku.
Dodatkowym czynnikiem, który może wydłużyć prace nad ustawą są kwestie budżetowe. Na koszty wdrożenia ustawy składają się m.in. wydatki związane z opłacaniem godzin świadczenia pracy asystentów (planowane 65 zł/godz.), kosztów obsługi po stronie urzędów wojewódzkich, powiatów i ZUS. Z zapowiedzi Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych wynika, że koszt ustawy o asystencji osobistej w ciągu najbliższych 10 lat wyniesie prawie 80 mld zł. Pełnomocnik szacuje, że w systemie pojawi się około 150 tys. asystentów. W 2026 r., kiedy planowana ustawa ma wejść w życie, koszt jej wdrożenia ma wynieść 1 mld zł, w 2027 r. 3 mld zł, a w 2030 r. ok. 7 mld zł. Dla porównania projekt prezydencki, który zakładał objęcie usługą asystencji wszystkich osób pełnoletnich, wg MRPiPS, miał kosztować podatników około 20 mld rocznie po kilku latach wdrażania.
Na wejście w życie ustawy o asystencji osobistej z niecierpliwością oczekują osoby zainteresowane korzystaniem z takiej usługi. Co ważne, usługa ma być dla nich darmowa. Ma odpowiadać na potrzeby osób z niepełnosprawnościami, ich prawa do niezależnego życia i pełnego włączenia w społeczność lokalną, a więc ma realizować postulaty zawarte w art. 19 Konwencji ONZ o Prawach Osób z Niepełnosprawnościami, którą Polska ratyfikowała w 2012 r. Usługa asystencji osobistej ma stanowić zorganizowaną formę indywidualnego wsparcia osoby z niepełnosprawnością polegającą na świadczeniu usług przez asystenta osobistego, pod jej kierunkiem i zgodnie z jej potrzebami. Ma mieć na celu wsparcie osoby z niepełnosprawnością w wykonywaniu codziennych czynności, poruszaniu się oraz uczestniczeniu w życiu społecznym i zawodowym. Asystencja ma zapobiegać wykluczeniu i ograniczać konieczność kierowania osób potrzebujących wsparcia do całodobowych instytucji opieki. Tym samym ma wpisywać się w założenia polityki wspierającej deinstytucjonalizację opieki nad osobami z niepełnosprawnościami. Dodatkowo zapewni wsparcie dla rodzin i opiekunów. Wprowadzenie ustawy odciąży te osoby, pozwalając im na długoterminowe planowanie swojej aktywności życiowej, w tym zawodowej oraz wpłynie na poprawę ich jakości życia. Ministerstwo szacuje, że asystencja osobista może pozytywnie wpłynąć na życie około 100 tys. osób z niepełnosprawnościami oraz około 500 tys. ich bliskich.
Wyzwania w procesie wdrażania ustawy o asystencji osobistej to przede wszystkim zapewnienie odpowiedniej liczby wykwalifikowanych asystentów. Projekt ustawy przewiduje wprowadzenie szczegółowych wymogów kwalifikacyjnych, posiadanych uprawnień, ukończonych szkoleń, potwierdzenia niekaralności kandydata. Skuteczne wdrożenie tych mechanizmów będzie wymagało tym samym rozłożonych w czasie inwestycji i nakładów finansowych.
Kolejnym istotnym wyzwaniem, jakie będzie musiało zostać podjęte w przypadku wejścia w życie ustawy, będzie wdrożenie i funkcjonowanie systemu teleinformatycznego do obsługi asystencji osobistej, za który ma być odpowiedzialny Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Bez systemu zarządzania wnioskami, pracą asystentów i rozliczaniem kosztów dla wszystkich stron włączonych w realizację zadania, dla dziesiątek tysięcy użytkowników i asystentów będzie niezwykle trudne albo nawet niemożliwe.
Pomyślne wdrożenie nowej ustawy zależy zatem nie tylko od jej uchwalenia – co nie jest na ten moment kwestią przesądzoną – ale również od realizacji wyzwań i zadań jakie staną przed administracją rządową, samorządową oraz wszystkimi podmiotami i osobami zaangażowanymi pośrednio lub bezpośrednio w realizację zadań usługi asystencji. Doprowadzenie do systemowego funkcjonowania asystencji w Polsce wiązałoby się niewątpliwie z bardzo pozytywną zmianą jakościową w życiu osób z niepełnosprawnościami oraz ich rodzin i opiekunów. Prawa osób z niepełnosprawnościami jakie gwarantuje Konwencja ONZ oraz np. ustawa o zapewnieniu dostępności nie będą mogły zostać zagwarantowane bez systemowego wdrożenia usługi asystencji.
Tekst: Małgorzata Paprota
Małgorzata Paprota – absolwentka Wydziału Nauk Społecznych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (1996), studiów podyplomowych w zakresie organizacji pomocy społecznej (2005), zarządzania i marketingu (2010), ekonomii społecznej (2012).
Od 2003 zatrudniona w Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie w Łęcznej, od 2006 utworzyła i kierowała Powiatowym Zakładem Aktywności Zawodowej w Łęcznej do 12 maja 2025 (w okresie od lutego 2019 do 12 maja 2025 urlop bezpłatny), od lutego 2019 do czerwca 2021 dyrektor Biura Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych w Ministerstwie Rodziny i Polityki Społecznej (MRiPS). Od czerwca 2021 dyrektor Oddziału Lubelskiego Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych do 30 kwietnia 2025. Obecnie Sekretarz Gminy w Urzędzie Miejskim w Bełżycach. Od 2007 członek Społecznej Powiatowej Rady do Spraw Osób Niepełnosprawnych w Łęcznej, a od 2011 do 2019 przewodnicząca rady. Od 2012 do 2019 członek zarządu Ogólnopolskiego Związku Pracodawców Zakładów Aktywności Zawodowej i innych Przedsiębiorstw Społecznych. W 2018 założycielka Spółdzielni Socjalnej osób prawnych „Pod dobrym adresem”. Członek Rady Dostępności Ministerstwa Funduszy i Polityki Regionalnej jako przedstawiciel Ministerstwa Rodziny i Polityki Społecznej, Komitetu Monitorującego PO WER. Odznaczona w 2016 Srebrnym Krzyżem Zasługi przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej.
Podczas pracy w MRiPS odpowiadała za przygotowanie resortowych i rządowych programów z Funduszu Solidarnościowego min. opieki wytchnieniowej, asystenta osobistego osoby niepełnosprawnej czy Centrów Opiekuńczo-Mieszkalnych, przygotowywanie aktów prawnych dotyczących osób z niepełnosprawnościami min. zmiany ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, zmian rozporządzeń dotyczących warsztatów terapii zajęciowej, zakładów aktywności zawodowej, w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności, Strategii na rzecz Osób z Niepełnosprawnościami 2021-2030. Szkoleniowiec z zakresu opracowania i przygotowywania lokalnych planów deinstytucjonalizacji usług społecznych dla samorządów gminnych i powiatowych.
Materiał powstał w ramach projektu „Wzmacniamy aktywność”
realizowanego w okresie 01.01.2025 r. – 29.02.2028 r.
przez Lubelskie Forum Organizacji Osób Niepełnosprawnych – Sejmik Wojewódzki
Zadanie publiczne jest dofinansowane ze środków PFRON
UWAGA: Pobieranie, kopiowanie i jakiekolwiek inne wykorzystanie treści dostępnych w powyższym materiale wymaga pisemnej zgody LFOON – SW będącego właścicielem serwisu www.niepelnosprawnilublin.pl.