W obliczu starzenia się społeczeństwa oraz rosnących potrzeb osób niesamodzielnych coraz większe znaczenie zyskuje zintegrowana forma wsparcia, która łączy kompleksową opiekę z możliwością zamieszkania. Taką właśnie ideę zakłada Program Centra Opiekuńczo-Mieszkalne.
Program Centra Opiekuńczo-Mieszkalne, został opracowany i przyjęty przez Ministra Rodziny i Polityki Społecznej w 2019 r w odpowiedzi na postulaty środowiska osób z niepełnosprawnościami, rodzin i opiekunów a także samorządów, które wskazywały na lukę w systemie opieki tj. na brak placówek łączących formę pobytu dziennego i całodobowego dla osób wymagających wsparcia, które nie mogą znaleźć miejsca w już istniejącej, w ramach pomocy społecznej, sieci ośrodków wsparcia, tj.: Środowiskowych Domach Samopomocy czy Domach Pomocy Społecznej.
Centra Opiekuńczo-Mieszkalne to placówki, w których dorosłe osoby wymagające stałej pomocy mogą mieszkać i korzystać jednocześnie z całodobowej opieki oraz wsparcia w codziennym funkcjonowaniu.
Głównym celem funkcjonowania centrum jest utrzymanie jak najwyższego poziomu samodzielności uczestników oraz umożliwienie im godnego życia w możliwie najbliższym środowisku lokalnym. W założeniach funkcjonowania centrum nie chodzi tylko o zapewnienie zamieszkania, ale o wszechstronną opiekę rehabilitacyjną, społeczną, aktywizacyjną. Ideą powstania COM było stworzenie warunków osobom z niepełnoprawnością, które uwzględniają ich podmiotowość zgodnie z zasadami deinstytucjonalizacji, czyli przejścia od opieki instytucjonalnej do opieki świadczonej na poziomie lokalnych społeczności. Zgodnie z zasadami Uczestnik powinien więc mieć prawo decydowania o rodzaju potrzebnego jej wsparcia, sposobu jego udzielania, a usługi powinny być adekwatne do jej indywidualnych potrzeb.
Centra Opiekuńczo-Mieszkalne w zamyśle powstały jako nowatorskie ośrodki wsparcia oferujące, zarówno bezpieczne miejsce do życia, jak i kompleksową opiekę, dostosowaną do indywidualnych potrzeb Uczestników Centrum. Każdy z Uczestników korzystający z usług, ma opracowany i realizowany plan wsparcia oparty na ocenie potrzeb, celach rehabilitacyjnych i preferencjach. Wachlarz oferowanego wsparcia w COM jest ogromny. Realizowane są m.in.: programy aktywizujące, zajęcia rehabilitacyjne, terapie zajęciowe, zajęcia integracyjne, warsztaty umiejętności funkcjonalnych, wsparcie w nawiązywaniu kontaktów społecznych, nauka załatwiania spraw urzędowych.
Infrastruktura Centrum i rodzaj świadczonych usług odpowiada potrzebom uczestników wynikających z różnego rodzaju spektrum niepełnosprawności i zapewniać im możliwość samodzielnego lub wspartego funkcjonowania – stosownie do potrzeb, a także pomoc w kwestiach codziennych (np. przygotowanie i spożywanie posiłków czy utrzymanie czystości). Wspólny pobyt mieszkańców w centrach wpływa pozytywnie na ich uspołecznianie, nawiązywanie relacji, podejmowanie aktywności na miarę możliwości i powinien dawać szansę na samodzielne życie. Zadaniem Centrum jest stworzenie otoczenia o cechach nawiązujących do środowiska i miru domowego, w którym kluczowymi wartościami są podmiotowość i włączenie społeczne uczestników, troska o ich dobrostan, gdzie zachowana jest równowaga między zabezpieczeniem potrzeb uczestników związanych z niepełnosprawnością i zdrowiem, nabywaniem umiejętności i kompetencji oraz rekreacją i spędzaniem wolnego czasu.
Program Centra Opiekuńczo-Mieszkalne spotkał się na początku z dużym zainteresowaniem samorządów na szczeblu gminnym i powiatowym. Władze lokalne i krajowe dostrzegły ogromny potencjał COM-u jako element uzupełniający istniejący już system wsparcia dla osób z niepełnosprawnościami opuszczających placówki specjalistyczne, oraz kończących edukację, ale niegotowych na pełną samodzielność.
Samorządy miały możliwość uzyskania wsparcia finansowego na budowę lub adaptację budynku w ramach Modułu I, jak również środków finansowych na funkcjonowanie placówki w ramach Modułu II. W praktyce zainteresowanie Programem corocznie znacznie spadało. Wiązało się to z licznymi zmianami zasad programu, co utrudniało jego wdrożenie i powodowało nierówne traktowanie gmin i powiatów. Dla przykładu Moduł I, który przewidywał trzyletni okres zadania inwestycyjnego na utworzenie i wyposażenie Centrum, gdzie można wnioskować o środki finansowe na budowę lub adaptację budynku – był wielokrotnie zmieniany w czasie trwania jego kolejnych edycji (2019, 2021, 2023, 2024). Zmiany dotyczyły m.in. limitów dofinansowania budowy obiektu, zakupu lub dostosowania przez samorządy budynku przeznaczonego na budowę centrum, wymogów dotyczących części mieszkalnej dla uczestników pobytu całodobowego.
Problem pojawił się również przy realizacji Modułu II – funkcjonowanie Centrum, a dotyczył kwestii terminowości przekazywania dotacji, która trafia do samorządów często w połowie roku kalendarzowego co zaburzało płynność finansową i utrudniało funkcjonowanie Centrów, a także powodowało konieczność zabezpieczenia w budżecie samorządów niezbędnych środków własnych. Dobrze, jeżeli samorządy posiadają środki, niestety część samorządów – głównie małych gmin – takich środków nie posiada. Wysokość dotacji w edycji 2019 oraz 2021 wynosiła 5 tyś. zł miesięcznie w ramach pobytu całodobowego oraz 20 zł na godz. w ramach pobytu dziennego. W związku ze wzrostem cen towarów i usług oraz coraz wyższymi kosztami pracowniczymi, w edycjach 2023 i 2024 kwotę środków w ramach usług dziennych zwiększono do 22 zł za godzinę, nie zmieniono natomiast wysokości wsparcia finansowego w przypadku usług całodobowych. Zwiększona kwota dotacji dotyczy wyłącznie samorządów, które przystąpiły do Programu w dwóch ostatnich edycjach, a jednostki realizujące go od roku 2019 nadal otrzymują wsparcie w wysokości 20 zł za godzinę. Spowodowało to nierówność w traktowaniu gmin i powiatów, które wcześniej zdecydowały się na udział w programie, i konieczność angażowania środków własnych samorządów, ponieważ środki na funkcjonowanie są niewystarczające.
W momencie składania przez samorządy wniosków w edycjach 2019 oraz 2021 kwota 5 tyś. zł za pobyt całodobowy i 20 zł za godzinę za pobyt dzienny była adekwatna do ówczesnej sytuacji, jednak rosnące ceny towarów i usług oraz coraz większe koszty zatrudnienia kadry specjalistycznej spełniającej wymogi programu sprawiły, że środki na funkcjonowanie COM okazały się niewystarczające.
Premiowane pod względem finansowym są COM-y, które utworzyły co najmniej dwa miejsca pobytu całodobowego jako warunek otrzymania dofinansowania, spełniając wymagania programu i jednocześnie świadomie nie wykorzystując tych miejsc. Świadczenie usług pobytu całodobowego związane jest ze zmianą organizacji pracy placówki, z zatrudnieniem dodatkowego personelu (opiekunów nocnych), co generuje dodatkowe koszty i przy obecnej kwocie dotacji nie kalkuluje się finansowo. COM-y, które nie decydują się na objęcie wsparciem uczestników na pobycie całodobowym, zyskują, ponieważ otrzymują 25% kwoty dotacji za miejsca „wolne” co stanowi rocznie kwotę 15 000 zł przy dwóch miejscach nieobsadzonych. Centra udzielając wsparcia na pobycie całodobowym generując większe koszty pracownicze, również otrzymują 25 % kwoty dotacji w sytuacji nieobecności uczestnika związanego np. z pobytem w szpitalu. Zatrudniona kadra musi nadal świadczyć pracę a kwota dotacji ulega zmniejszeniu, pomimo że decyzja administracyjna na podstawie której osoba jest skierowana nadal obowiązuje, natomiast z różnych względów losowych, fizycznie uczestnik w Centrum jest nieobecny. Powodem takiej sytuacji są niedoprecyzowane wytyczne dotyczące rozliczenia dotacji. Uzyskane na uczestnika programu wsparcie finansowe w ramach Modułu II w przypadku jego nieobecności (choroby, wyjazdu do rodziny, pobytu w szpitalu, na rehabilitacji), czyli za czas, kiedy uczestnik nie jest obecny na zajęciach w Centrum jest zwracane, pomimo, że decyzja kierująca nadal obowiązuje. Uczestnikami Centrum są osoby z niepełnosprawnościami, grupa szczególnego ryzyka, bardziej podatna na różnego rodzaju infekcje i inne niedogodności, które powodują częste absencje, mimo tego faktu ośrodek musi nadal funkcjonować i utrzymywać stan gotowości, kadrę Centrum również. W przypadku innych placówek zapewniających opiekę całodobową np. Dom Pomocy Społecznej uregulowano kwestie nieobecności uczestnika, gdzie dopuszcza się 21 dni absencji za który to czas dotacja nie jest pomniejszana.
Centra Opiekuńczo-Mieszkalne powstały, żeby wspierać osoby z niepełnosprawnościami i umożliwić im uczestnictwo w społeczności lokalnej. W praktyce w związku z nieścisłymi zapisami w programie do Centrum kierowane są osoby niezależnie od kryterium dochodowego (powszechnie obowiązującego w pomocy społecznej) oraz rodzaju niepełnosprawności w wieku senioralnym a także osoby z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności. Centra stają się małymi domami pomocy społecznej, o lepszym standardzie o tyle korzystnymi dla samorządów, bo finansowanymi ze środków Funduszu Solidarnościowego, w przeciwieństwie do DPS-ów które są droższe do utrzymania z budżetu samorządów. Obecnie finansowanie pobytu w COM jest niższe o ponad połowę niż finansowanie całodobowego pobytu w DPS.
Centra miały być typem ośrodków wsparcia, realizujących zasady deinstytucjonalizacji i podmiotowego traktowania osób z niepełnosprawnościami, zgodnie z Konwencją ONZ. W praktyce wygląda to tak, że COM-y są totalnie w sprzeczności z ideą deinstytucjonalizacji. Uczestnicy COM-ów nie mogą równocześnie podejmować innych form aktywności na zewnątrz np. w Warsztatach Terapii Zajęciowej, Środowiskowych Domach Pomocy Społecznej lub podjąć zatrudnienia w Zakładach Aktywności Zawodowej. Zapisy programu mówią o tym, że wszystkie formy rehabilitacji, poza pracą, powinny być zapewnione podczas pobytu w COM.
W praktyce doskonale ilustruje to historia mieszkańca Centrum w Jaszczowie – Pana Sławka. Mężczyzna w wieku 60 lat, w kryzysie psychicznym w związku z nadużywaniem alkoholu, w stanie trzeźwości od 4 lat. Mieszkał sam, w pustostanie bez dostępu do podstawowych mediów i środków do życia. Po skierowaniu do COM otrzymał całodobową opiekę, rehabilitację ruchową i zajęcia z terapii zajęciowej. Kiedy trafił do Centrum nie potrafił czytać ani pisać. Aktualnie bardzo rozwinął się pod względem manualnym, pięknie wyszywa, haftuje, tworzy piękne prace, uwielbia czytać poezję Ks. Twardowskiego. W COM nabył umiejętność obsługi podstawowych sprzętów gospodarstwa domowego tj. pralki, zmywarki, żelazka. Potrafi gospodarować własnym budżetem. Chętnie bierze udział w wielu konkursach na szczeblu gminnym, powiatowym a nawet wojewódzkim. Funkcjonuje na bardzo wysokim poziomie, mógłby podjąć zatrudnienie w Zakładzie Aktywności Zawodowej, niestety pobyt w COM wyklucza taką ewentualność. Pan Sławek nie ma warunków mieszkaniowych do których mógłby wrócić i normalnie funkcjonować, a gmina nie posiada lokali socjalnych.
Pozytywnym przykładem wpływu funkcjonowania Centrum na życie Uczestniczki jest przypadek Pani Eweliny. Po ciężkim wypadku komunikacyjnym i dziewięciu miesiącach w śpiączce trafiła do Centrum na pobyt całodobowy, poruszając się na wózku inwalidzkim. Wymagała usług pielęgnacyjnych, opiekuńczych, intensywnej rehabilitacji oraz ogromnego wsparcia emocjonalnego. Po sześciu miesiącach funkcjonowania w ośrodku udało się Panią Ewelinę usprawnić i porusza się samodzielnie na własnych nogach. Rozwinęła się również pod względem manualnym, tworzy piękne prace, które wystawiane są na różnego rodzaju konkursach. Pisze wiersze, które opisują jej sytuację zdrowotną i cierpienie, którego doznała. Aktualnie Pani Ewelina wróciła do środowiska domowego, aktualnie korzysta z usług ośrodka na pobycie dziennym.
Kolejnym wyzwaniem, z którym muszą mierzyć się Centra Opiekuńczo-Mieszkalne są wymogi programu dotyczące kwestii zatrudniania wykwalifikowanego personelu, który świadczy usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze. Problem pojawia się z doborem wykwalifikowanego personelu, który ma nieadekwatne niskie wynagrodzenie w porównaniu z innymi sektorami opieki w innych ośrodkach wsparcia czy placówkach leczniczych, wykonując analogiczne czynności opiekuńcze czy aktywizacyjne, co prowadzi do dużej rotacji kadry. Należy podkreślić, że Centra muszą zapewnić wysokie standardy świadczonych usług przy rażąco niskich stawkach dotacji na funkcjonowanie.
Uczestnikami Centrum są dorosłe osoby z niepełnosprawnościami w stopniu znacznym i umiarkowanym lub z niepełnosprawnością sprzężoną. Do Centrum trafiają osoby, które posiadają niepełnosprawność z powodu choroby psychicznej, niepełnosprawności intelektualnej, epilepsji, niepełnosprawności z tytułu chorób somatycznych – przekrój schorzeń jest bardzo duży. Obecność wielorakiej niepełnosprawności w jednym miejscu tworzy wiele problemów, zwłaszcza z zachowaniem bezpieczeństwa dla wszystkich uczestników, jak również związana jest z koniecznością posiadania wykwalifikowanej kadry do każdego rodzaju niepełnosprawności, a przy braku środków finansowych rodzi ogromne problemy.
Ustawa o pomocy społecznej reguluje świadczenie usług w Centrach, określa zasady kierowania do nich na podstawie decyzji administracyjnej poprzedzonej wywiadem środowiskowym, a także wymogi wobec kadry kierowniczej i przyznawania wsparcia osobom ubiegającym się o pomoc. Nie przewiduje jednak wprost funkcjonowania COM-ów, co powoduje problemy praktyczne, między innymi przy przyznawaniu dodatków motywacyjnych dla pracowników, zgodnie z wytycznymi Ministerstwa.
Nadmienić należy, iż, Program Centra Opiekuńczo-Mieszkalne edycja 2019 był wersją pilotażową, która w trakcie realizacji wymagała poprawek i ulepszeń. Wielokrotne sygnały i uwagi o potrzebie zmiany nieścisłych zapisów programu, zgłaszane przez samorządy realizujące program oraz funkcjonujący Konwent Centrów Opiekuńczo-Mieszkalnych, doprowadziły do opracowania kolejnych edycji programu tj. 2023, 2024. Jednocześnie edycje 2019 oraz 2021 pozostawiono bez zmian wytycznych. Dla przykładu w latach 2019-2025 realizowano 4 edycje programu: 2019, 2021, 2023 oraz 2024, co wskazuje, że Program nie był przygotowany z należytą starannością. Obecnie jesteśmy w sytuacji, gdzie centra funkcjonują w oparciu o kilka różnych edycji, przy różnych założeniach programowych, wzorach dokumentów i wymogach m.in.: zachowania wskaźnika ilości osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności, trwałości projektu, wymogów dotyczących infrastruktury centrum a nawet stawek dotacji na funkcjonowanie w Module II.
Kolejnym problemem do tej pory nie rozstrzygniętym i jak dotąd nie poruszanym w żadnej edycji pozostaje kwestia dofinansowania centrów po wyznaczonym okresie trwałości. W kwestii trwałości projektu w różnych edycjach założono różne okresy trwałości tj. edycja 2019 i 2021 zakłada pięć lat trwałości natomiast edycja 2023 oraz 2024 dziesięcioletni okres trwałości. Tymczasem zgodnie z ogólnoeuropejskimi wytycznymi wsparcie powinno być udzielane tak długo, jak jest niezbędne i modyfikowane w zależności od zmieniających się potrzeb i preferencji uczestników. Należy podkreślić, że okres trwałości projektu nie gwarantuje otrzymywania wsparcia finansowego na działalność Centrum. Bez dofinansowania, po zakończeniu pięcioletniego okresu trwałości, centra przestaną istnieć a osoby z niepełnosprawnościami będą musiały szukać innego miejsca i sposobu wsparcia, funkcjonując w niepewności. Ponieważ żaden z samorządów nie będzie w stanie utrzymać Centrum wyłącznie z własnych funduszy, konieczne jest zapewnienie środków finansowych na funkcjonowanie COM-u w kolejnych latach, po upływie okresu trwałości wskazanego w Programie.
Centra będą likwidowane bądź przekształcane w inne formy wsparcia tak szybko jak powstawały. W Polsce według danych Konwentu zrzeszającego Centra Opiekuńczo-Mieszkalne działają obecnie 44 placówki z tego 38 centrów jest zrzeszonych w Konwencie. Przedstawiciele Konwentu oraz samorządowcy mimo wielu barier w realizacji programu widzą również ogromne korzyści z funkcjonowania COM są to m.in.:
- podniesienie jakości życia mieszkańców i ich rodzin – możliwość mieszkania w godnych warunkach z dostępem do profesjonalnej opieki,
- utrzymanie więzi rodzinnych i lokalnego kontekstu – mieszkańcy pozostają w środowisku, które znają i które wspiera ich codzienność,
- możliwość rehabilitacji i aktywizacji na co dzień – co prowadzić do poprawy funkcji, samodzielności i samopoczucia,
- odciążenie rodzin – opieka nad dorosłymi członkami rodzin może być długotrwale obciążająca, COM zapewnia wsparcie i równowagę.
Nadal pozostaje wiele wyzwań, kwestii do zmiany i rozważenia w założeniach programu. Podkreślić należy, że Centra Opiekuńczo-Mieszkalne to jeden z ważniejszych kierunków rozwoju opieki nad dorosłymi osobami zależnymi od wsparcia. Łączą w sobie opiekę i wsparcie w życiu z możliwością mieszkania w środowisku lokalnym, co sprzyja zachowaniu godności, aktywności i niezależności. Dla samorządów COM stanowi szansę na organizację spójnych usług opiekuńczych oraz odciążenie rodzin, a dla mieszkańców realną szansę poprawy jakości życia.
Centra Opiekuńczo-Mieszkalne w Polsce stanowią ważny element infrastruktury społecznej, oferując osobom potrzebującym miejsce do życia z zapewnieniem odpowiedniego wsparcia. Ich działalność wpisuje się w dążenie do tworzenia społeczeństwa bardziej otwartego, włączającego i sprzyjającego godnemu starzeniu się. W przyszłości rozwój tych instytucji będzie kluczowy dla zapewnienia kompleksowej opieki i integracji społecznej osób najbardziej potrzebujących.
Centra Opiekuńczo-Mieszkalne w województwie lubelskim
Według stanu na 31.09.2025 r. w Polsce działają 44 Centra Opiekuńczo–Mieszkalne w sumie oferujące 807 miejsc, w tym 271 miejsc pobytu całodobowego. W województwie lubelskim funkcjonuje ich osiem.
- Jako pierwszy w Polsce powstał COM w Jaszczowie (województwo lubelskie), którego podmiotem prowadzącym jest Powiat Łęczyński. Centrum zapewnia wsparcie dla 18 osób, w tym 10 osób na pobycie dziennym oraz 8 osób na pobycie całodobowym.
- COM w Dubowie prowadzony jest przez Urząd Gminy Łomazy. Zapewnia 20 miejsc, w tym 18 na pobyt dzienny oraz 2 na pobyt całodobowy.
- Organem prowadzącym COM w Bródku jest Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Łabuniach.
- COM w Ujazdowie prowadzi Gmina Nielisz. Oferuje 17 miejsc, w tym 8 osób na pobyt dzienny oraz 9 miejsc na pobyt całodobowy.
- Podmiotem prowadzącym COM w Wierzbie jest Gmina Stary Zamość. Placówka zapewnia 20 miejsc, w tym 14 miejsc na pobyt dzienny oraz 6 miejsc na pobyt całodobowy.
- COM w Zamościu prowadzony jest przez Miejskie Centrum Pomocy Rodzinie w Zamościu. Oferuje 20 miejsc, w tym 12 miejsc na pobyt dzienny oraz 8 miejsc na pobyt całodobowy.
- W 2025 r. w Lublinie rozpoczęły funkcjonowanie dwa Centra. Podmiotem prowadzącym jest Zespół Ośrodków Wsparcia. Oferowanych jest 20 miejsc, w tym 14 na pobyt dzienny oraz 6 miejsc na pobyt całodobowy
- COM w Lubartowie prowadzony jest przez Starostwo Powiatowe w Lubartowie, oferuje 18 miejsc, w tym 12 na pobyt dzienny oraz 6 na pobyt całodobowy.
Dane adresowe
- Centrum Opiekuńczo-Mieszkalne w Jaszczowie
Jaszczów 211A,
21 – 020 Milejów,
Tel: 81 531 54 25 - Centrum Opiekuńczo-Mieszkalne w Dubowie
Dubów 93
21 – 532 Łomazy
Tel: 508 913 021 - Centrum Opiekuńczo-Mieszkalne w Bródku
Bródek 13A
22 – 437 Łabunie
Tel: 881 777 418 - Centrum Opiekuńczo-Mieszkalne w Ujazdowie
Ujazdów 105A
22 – 413 Ujazdów
Tel: 661 458 032 - Centrum Opiekuńczo-Mieszkalne w Wierzbie
Wierzba 18B
22 – 417 Stary Zamość
Tel: 451 677 812 - Centrum Opiekuńczo-Mieszkalne w Zamościu
ul. Górna 53
22 – 400 Zamość
Tel: 84 677 56 47 - Centrum Opiekuńczo-Mieszkalne w Lublinie
ul. Poturzyńska 1
20 – 853 Lublin
Tel: 884 202 011, - Centrum Opiekuńczo-Mieszkalne w Lubartowie
ul. Łąkowa 3
21 – 100 Lubartów
Tel: 81 475 35 10
Kolejne samorządy otrzymały dofinansowanie na budowę Centrów, które w najbliższym czasie powstaną w Krasnymstawie, Włodawie oraz w gminie Tyszowce.
Galeria zdjęć
Tekst i foto: Justyna Sawicka
Justyna Sawicka – absolwentka UMCS w Lublinie, ukończyła jednolite studia magisterskie na kierunku socjologia oraz studia podyplomowe z zakresu pedagogiki opiekuńczo-wychowawczej, studia podyplomowe z organizacji i higieny pracy. Specjalizację I oraz II stopnia w zawodzie pracownik socjalny, oraz studia podyplomowe z organizacji pomocy społecznej. Karierę zawodową rozpoczynała w Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie w Łęcznej. Następnie 15 lat pracowała jako pracownik socjalny w Zakładzie Aktywności Zawodowej w Łęcznej. Przez dwa lata Prezes Łęczyńskiej Spółdzielni Socjalnej „Pod dobrym adresem”. Od sierpnia 2020r prowadzi pierwsze w Polsce Centrum Opiekuńczo–Mieszkalne. Przewodnicząca Powiatowej Społecznej Rady ds. Osób Niepełnosprawnych oraz Wiceprzewodnicząca Konwentu Centrów Opiekuńczo–Mieszkalnych w Polsce.
Materiał powstał w ramach projektu „Wzmacniamy aktywność”
realizowanego w okresie 01.01.2025 r. – 29.02.2028 r.
przez Lubelskie Forum Organizacji Osób Niepełnosprawnych – Sejmik Wojewódzki
Zadanie publiczne jest dofinansowane ze środków PFRON
UWAGA: Pobieranie, kopiowanie i jakiekolwiek inne wykorzystanie treści dostępnych w powyższym materiale wymaga pisemnej zgody LFOON – SW będącego właścicielem serwisu www.niepelnosprawnilublin.pl.