Dostępność ma coraz wyższą rangę. Trzeba zmienić sposób myślenia NGO o wdrażaniu dostępności.
Dostępność powinna stanowić integralny element wszystkich polityk publicznych. Jednak bez społecznej kontroli – zmiany na rzecz zwiększenia dostępności będą zachodzić w zbyt wolnym tempie. Niestety organizacje strażnicze (typu watchdog) w niewystarczającym stopniu interesują się monitorowaniem zapewniania dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami.
Prawa obywatelskie w zakresie zapewnienia dostępności
Dostępność to nie jest moda – to konieczność. Każdy z nas jest inny, ale wszyscy jesteśmy równi. Osoby z niepełnosprawnościami chcą być traktowane podmiotowo oraz mieć świadomość, że ktoś się nimi interesuje i próbuje uwzględnić ich potrzeby.
Dostępność jest jednym z fundamentalnych praw człowieka i oznacza zapewnienie tych samych możliwości wszystkim ludziom, bez względu na ich ograniczenia wewnętrzne, zewnętrzne i zmieniające się okoliczności.
Zapewnienie dostępności stanowi jedną z nadrzędnych zasad określonych w Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych. Konwencja ratyfikowana przez Polskę w 2012 r. stanowi pierwszy międzynarodowy akt prawny zmieniający podejście do niepełnosprawności fizycznej poprzez przesunięcie akcentu na prawa człowieka. W tym zakresie dostępność jest jednym z najważniejszych osiągnięć w zmianie jakości życia osób z niepełnosprawnościami. Jednak wdrażanie dostępności jest ważne nie tylko z perspektywy osób z niepełnosprawnościami, ale także ma wpływ na podniesienie jakości życia szerokiego spektrum osób ze szczególnymi potrzebami (w tym, seniorów, kobiet w ciąży, osób z małymi dziećmi, cudzoziemców, osób z bagażami).
Dostępność powinna stanowić integralny element wszystkich polityk publicznych
Dostępności nie ustanowimy tylko przepisami prawnymi – dostępność sama w sobie jest prawem. Idea dostępności jest uniwersalna, stąd potrzebne jest horyzontalne włączenie jej do wszystkich polityk publicznych. Oznacza to, że dostępność nie stanowi oddzielnej polityki, ale jest integralną częścią wszystkich polityk publicznych.
Zgodnie z ideą „nic o nas bez nas” osoby z niepełnosprawnościami powinny aktywnie angażować się w tworzenie polityk publicznych dotyczących dostępności, które ich bezpośrednio dotyczą. Zaangażowanie społeczeństwa może prowadzić do trwałych i znaczących zmian społecznych oraz wpływać na rozwiązywanie problemów publicznych. Jednak w praktyce rzadko udaje się przedstawicielom środowiska osób z niepełnosprawnościami skutecznie występować w roli self-adwokatów we własnych sprawach. W związku z tym naturalnym rzecznikiem środowiska osób z niepełnosprawnościami powinny być organizacje pozarządowe. Tym bardziej, że NGO pełnią ważną rolę w społeczną, do której zaliczamy rzecznictwo grup osób słabiej reprezentowanych.
Sektor pozarządowy powinien wziąć współodpowiedzialność za proces wdrażania dostępności
Obecnie stosowane rozwiązania systemowe, w zakresie zapewniania dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami, koncentrują się głównie na sektorze publicznym. Jednak pokonywanie barier ograniczających dostępność dotyczy również sektora pozarządowego. Napotykane problemy są podobne, ale sposób ich rozwiązywania jest często inny. Wynika to w dużej mierze z dotychczasowych doświadczeń różnych sektorów, jak i obowiązujących przepisów prawnych.
W związku z tym, istnieje potrzeba zmiany sposobu myślenia NGO o dostępności. Sektor pozarządowy powinien widzieć w dostępności nie tylko zestaw obowiązków. W tym zakresie NGO powinny być powszechnie utożsamiane z przestrzeganiem zasad dostępności, nie tylko z powodu przepisów prawnych – ale dlatego, że organizacje zobowiązane są same o dostępność zabiegać. NGO powinny działać na rzecz eliminacji barier utrudniających zapewnienie dostępności zgodnie z zasadą „Dostępne NGO = NGO bez barier”.
Jest to tym bardziej istotne, że zgodnie z art. 5 ust 1 ustawy z dnia 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami, NGO są zobowiązane do dążenia w prowadzonej działalności do zapewniania dostępności. Takie podejście oznacza, że dostępność powinna stanowić niezbędny element działalności wszystkich NGO i być przejawem ich społecznej odpowiedzialności – zgodnie z zasadą „Prospołeczni = Dostępni”.
Niestety nadal wiele NGO uważa, że ich ten problem nie dotyczy, ponieważ osoby z niepełnosprawnościami nie są adresatami ich działań. Jednak w praktyce może się okazać, że nie korzystały one z oferty organizacji, bo nie miały takiej możliwości – a nie z powodu braku zainteresowania.
Wobec tego skutecznym sposobem na zwiększenie procesu wdrażania dostępności przez NGO może okazać się samoregulacja sektora pozarządowego.
Samoregulacja NGO może przybrać formę standaryzacji działań. W tym zakresie standardy w większości przypadków są dobrowolne – co odróżnia je od obowiązujących przepisów prawnych.
Obecnie idea „NGO bez barier” staje się standardem. Proces standaryzacji będzie oznaczał uporządkowanie prowadzonych działań i sposobu funkcjonowania NGO w obszarze dostępności. Standardy powinny pomóc NGO w przygotowaniu się do stosowania zasad dostępności na równi z podmiotami publicznymi. Przy czym mają one dotyczyć również obszarów, które jeszcze nie są uregulowane prawnie.
Potrzebne jest prowadzenie działań rzeczniczych w zakresie wdrażania dostępności w różnych obszarach polityk publicznych
Sektor pozarządowy powinien ponad podziałami przemawiać jednym obywatelskim głosem w ważnych sprawach publicznych. NGO mają wpływ na kształtowanie polityk publicznych, ale nie na ich realizację. Praktycznie wszystkie działania podejmowane przez NGO są związane z różnymi obszarami życia społecznego – czyli dotyczą polityk publicznych. Przy czym wpływ NGO na decydentów w zakresie dostępności będzie ewoluować wraz ze zmianami politycznymi i prawnymi.
W tym zakresie dostępność ma coraz wyższą rangę. Wcześniej dostępność nie miała swojego gospodarza – teraz są nimi koordynatorzy ds. dostępności. Jednak bez społecznej kontroli – zmiany na rzecz zwiększenia dostępności będą zachodzić w zbyt wolnym tempie. Do tej pory nie było określonych kar pieniężnych za brak stosowania zasad dostępności przez podmioty publiczne – teraz może się to wiązać z sankcjami finansowymi. Obecnie osobom ze szczególnymi potrzebami przysługuje procedura wnioskowo-skargowa. W ten sposób osoby z niepełnosprawnościami mogą domagać się respektowania swoich praw w zakresie zapewnienia dostępności przez podmioty publiczne.
W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości osoby z niepełnosprawnościami mogą zwrócić się o pomoc do NGO. W ten sposób organizacje mogą pośrednio wpływać na egzekwowanie przepisów dotyczących zapewniania dostępności w przestrzeni publicznej. Zgodnie z art. 29 ustawy z dnia 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami każdy, bez – konieczności wykazania interesu prawnego lub faktycznego – ma prawo poinformować podmiot publiczny o braku dostępności architektonicznej lub informacyjno-komunikacyjnej, o których mowa w art. 6 ust. 1 lub 3 ustawy.
Obecnie dostępność powinna być traktowana jako priorytet i uwzględniana we wszystkich działaniach związanych z kontrolą społeczną wdrażania polityk publicznych. W tym zakresie NGO powinny nie tylko same stosować zasady dostępności, ale także mobilizować podmioty publiczne i podmioty gospodarcze do zwiększenia efektywności wdrażania dostępności, w myśl zasady „NGO bez barier = Dostępne prawo”.
Znaczenie organizacji rzeczniczych i strażniczych (typu watchdog) w społecznej kontroli wdrażania dostępności w przestrzeni publicznej
Działalność organizacji rzeczniczych i strażniczych powinny prowadzić do wprowadzenia nowych rozwiązań systemowych dotyczących dostępności. Zadaniem NGO jest nie tylko obywatelska kontrola działań podmiotów publicznych – co nastawienie na zmiany społeczne. Rzecznictwo stawia sobie za cel zmiany o charakterze systemowym poprzez wpływanie na kształt prawa i praktykę jego stosowania. To zwiększa uczestnictwo obywateli w życiu publicznym i wpływa na kształtowanie polityk publicznych.
W tym zakresie NGO mogą wpływać na wprowadzenie nowych inicjatyw ustawodawczych dotyczących dostępności. Jednak nadal wiele organizacji strażniczych nie ma jeszcze wystarczającej świadomości znaczenia problemu związanego z brakiem zapewnienia dostępności oraz wyzwań, z jakimi borykają się osoby z niepełnosprawnościami. Wobec tego może to skutkować pominięciem tematu dostępności w ich działaniach związanych ze społeczną kontrolą realizacji polityk publicznych. Jest to tym bardziej istotne, że NGO mogą odgrywać kluczową rolę w podnoszeniu świadomości społeczeństwa na temat dostępności, lobbowaniu za lepszymi przepisami prawa oraz monitorowaniem ich wdrażania w praktyce.
NGO powinny na bieżąco monitorować polityki publiczne pod kątem wdrażania zasad dostępności, identyfikując słabe punkty i obszary wymagające poprawy. Społeczna kontrola może stanowić wsparcie dla osób z niepełnosprawnościami, zapewniając im skuteczne narzędzie do zgłaszania problemów związanych z brakiem dostępności w przestrzeni publicznej. Prowadzony monitoring może wpływać na kształtowanie polityk publicznych poprzez dostarczenie dowodów na potrzebę zmian. Może też obejmować kontrolowanie przestrzegania przepisów i standardów związanych z dostępnością.
W tym zakresie think tanki obywatelskie mogą dostarczać niezależnych danych i analiz, które pomogą ocenić – czy cele związane z wdrażaniem dostępności są osiągane? Pozwoli to na lepszą identyfikację obszarów, które wymagają zmian oraz skupić się na wynikach działań – a nie tylko na deklaracjach czy formalnych zapisach.
W efekcie organizacje rzecznicze będą mogły lepiej reprezentować interesy osób ze szczególnymi potrzebami, a dialog obywatelski stanie się bardziej skuteczny. Będzie to miało wpływ na zmianę postaw społecznych, w tym do większej akceptacji i zrozumienia kwestii związanych z dostępnością.
Ponadto poprzez dostarczanie informacji zwrotnych społeczna kontrola może stanowić wsparcie dla podmiotów publicznych, które są ustawowo zobowiązane do realizacji celów związanych z wdrażaniem dostępności.
Bariery ograniczające społeczną kontrolę wdrażania dostępności
Obywatelski monitoring polityk publicznych w obszarze dostępności powinien być oparty na transparentnych procedurach, zbieraniu wiarygodnych danych i wsparciu różnych grup społecznych. Ważne jest, aby bazował na badaniach opartych na faktach, usystematyzowanych i prowadzonych według określonego schematu zgodnie z podejściem evidence based policy (polityce opartej na dowodach). NGO powinny zbierać rzetelne i wiarygodne dane dotyczące dostępności, korzystając z różnych źródeł, takich jak np.: obserwacje, badania ankietowe, interakcje z osobami z niepełnosprawnościami.
Jednak, aby NGO mogły skutecznie monitorować przestrzeganie dostępności we wdrażaniu polityk publicznych, muszą być do tego dobrze przygotowane. W tym zakresie NGO mają ograniczony dostęp do programów edukacyjnych dedykowanych bezpośrednio do organizacji rzeczniczych i strażniczych, które podnosiłyby kompetencje w zakresie aktywnego udziału w procesie stanowienia prawa regulującego obowiązki związane z horyzontalnym włączeniem dostępności do polityk publicznych (zgodnie z Konwencją ONZ o prawach osób niepełnosprawnych i wdrażania jej zapisów oraz ustaw spójnych z rządowym Programem Dostępność Plus 2018-2025).
Ponadto organizacjom zajmującym się dostępnością często brakuje wystarczającego zaplecza eksperckiego, które umożliwiałoby skuteczny monitoring w zakresie tworzenia i stosowania przepisów prawa regulujących obowiązki związane z dostępnością. W tym zakresie w lepszej sytuacji są organizacje działające na rzecz osób z niepełnosprawnościami, dla których dostępność jest działalnością misyjną.
Kolejną istotną przyczyną występowania trudności w prowadzeniu społecznej kontroli jest niewystarczająca współpraca partnerska w ramach NGO. Stąd potrzebny jest wspólny wysiłek wykraczający poza ramy prawne, uwzględniający zaangażowanie we współpracę szerokiego spektrum społecznego. Wobec tego NGO powinny szukać sojuszników oraz postawić na tworzenie koalicji i sieci współpracy z udziałem podmiotów z różnych sektorów. Takie podejście pozwoli zgodnie z efektem „synergii” na wymianę doświadczeń oraz zidentyfikowanie najlepszych praktyk i skutecznych rozwiązań w zakresie wdrażania dostępności.
Ponadto dla decydentów liczy się nie tylko siła argumentów, ale liczebna reprezentacja. Stąd sieci współpracy z udziałem wielu NGO, mają mocniejszy mandat społeczny i siłę argumentów, a tym samym korzystniejszą pozycję we wpływaniu na zmiany w zakresie polityk publicznych. Działania na rzecz dostępności i samoregulacja mogą przyczynić się do konsolidacji sektora pozarządowego – co może zwiększyć wpływ NGO na decyzje polityczne i społeczne w obszarze dostępności.
Niestety organizacje rzecznicze i strażnicze nadal w niewystarczającym stopniu interesują się monitorowaniem zapewniania dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami. Organizacje te różnią się celami i obszarem prowadzenia obywatelskiej kontroli władz publicznych. Wobec tego dostępność będzie stanowić dla nich tylko jeden z wielu obszarów polityk publicznych, które byłyby w zasięgu ich zainteresowania.
Więcej o kampanii społecznej „Dostępne NGO = NGO bez barier” na stronie: https://liderzydostepnosci.pl/dostepne-ngo-ngo-bez-barier/otwiera się w nowej karcie.
Wojciech Dec
Ekspert ds. Dostępności
Związek Stowarzyszeń Forum Lubelskich Organizacji Pozarządowych
ul. Krakowskie Przedmieście 53
20-076 Lublin
tel. + 48 81 533 12 17
e-mail: liderzydostepnosci@gmail.com
https://liderzydostepnosci.pl/